Γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στην «Αναφορά στον Γκρέκο», συνεπαρμένος από την φιλοσοφία του Γερμανού φιλοσόφου Φρήντριχ Νίτσε:
"….o χρόνος, συλλογίστηκες είναι απεριόριστος˙ η ύλη είναι περιορισμένη˙ αναγκαστικά λοιπόν θα ’ρθει πάλι στιγμή που όλοι ετούτοι οι συνδυασμοί της ύλης θα ξαναγεννηθούν οι ίδιοι, οι απαράλλαχτοι. Ύστερα από χιλιάδες αιώνες ένας άνθρωπος σαν και μένα, εγώ ο ίδιος, θα σταθώ πάλι στο βράχο τούτον τον ίδιο και θα ξανάβρω την ίδια ιδέα. Κι όχι μονάχα μια φορά, αναρίθμητες φορές˙ καμιά λοιπόν ελπίδα το μελλούμενο να ’ναι καλύτερο, καμιά σωτηρία˙ πάντα οι ίδιοι, απαράλλαχτοι, θα στριφογυρίζουμε στον τροχό του χρόνου. Και τα πιο εφήμερα καταντούν έτσι αιώνια, κι η πιο ασήμαντη πράξη παίρνει ανυπολόγιστη πια σημασία....."
H έννοια του «αιώνιου γυρισμού» ή «αιώνιας επιστροφής» του Νίτσε εμφανίζεται για πρώτη φορά στον αφορισμό 341 της “Χαρούμενης Επιστήμης” ως ένα υποθετικό ερώτημα:
"Το πιο βαρύ βάρος
Κι αν μια μέρα ή μια νύχτα, ερχόταν ένας δαίμονας και γλιστρούσε μέσα στην υπέρτατη μοναξιά σου και σούλεγε: «Αυτή τη ζωή, όπως την έζησες και την ζεις ως τα τώρα, πρέπει να την ξαναρχίσεις από την αρχή, και να την ξαναρχίζεις αδιάκοπα˙ χωρίς τίποτα το καινούργιο˙ αντίθετα, μάλιστα! Ο παραμικρός πόνος, η παραμικρή ευχαρίστηση, η παραμικρή σκέψη, ο παραμικρός στεναγμός, όλα όσα ένιωσες στη ζωή σου θα ξαναρθούν, κάθε τι το άρρητα μεγάλο και το άρρητα μικρό που έχει μέσα της, όλα θα ξαναρθούν, και θα ξαναρθούν με την ίδια σειρά, με την ίδια ανελέητη διαδοχή.... κι αυτή η αράχνη θα ξαναρθεί, κι αυτό το σεληνόφωτο ανάμεσα στα δέντρα, κι αυτή η στιγμή, κι εγώ ο ίδιος! Η αιώνια κλεψύδρα της ζωής θα ξαναγυρίζει ακατάπαυστα, κι εσύ μαζί της, απειροελάχιστη σκόνη των σκονών!»... Δεν θάπεφτες κατάχαμα, δεν θάτριζες τα δόντια σου και δεν θα καταριώσουν αυτό το δαίμονα; Εκτός πια, αν έχεις ζήσει κάποια θαυμαστή στιγμή, οπότε θα του απαντούσες: «Είσαι θεός˙ ποτές μου δεν άκουσα τόσο θείο λόγο!»
Κι αν σου γινόταν έμμονη αυτή η σκέψη, ίσως θα σε μεταμόρφωνε, κι ίσως και να σ’ εκμηδένιζε˙ και θ’ αναρωτιώσουν για το κάθε τι: «Το θέλεις αυτό; το ξαναθέλεις; μια φορά; πάντα; επ’ άπειρον;» κι αυτό το ερώτημα θα βάραινε επάνω σου με αποφασιστικό και τρομερό βάρος! Ή πάλι, Άχ πόσο θάπρεπε ν’ αγαπάς τον εαυτό σου και τη ζωή, ώστε να μην ποθείς πια τίποτ’ άλλο απ’ αυτή την υπέρτατη κι αιώνια διαβεβαίωση!"
Ο Νίτσε αφιέρωσε αρκετά χρόνια μελετώντας την φυσική επιστήμη της εποχής του για να έχουν επιστημονικό υπόβαθρο οι φιλοσοφικές του ιδέες.
Η επιστημονική βάση του «αιώνιου γυρισμού» είναι ένα «αληθές» θεώρημα του Γάλλου μαθηματικού Henri Poincaré το «θεώρημα επανάληψης» σύμφωνα με το οποίο:
«Ένα σύστημα πεπερασμένης ενέργειας, περιορισμένο σε έναν πεπερασμένο όγκο, μετά από ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, επιστρέφει στην αρχική του κατάσταση».
Κατά συνέπεια εφόσον ο αριθμός των συστατικών του σύμπαντος είναι πεπερασμένος, μπορεί να σχηματίσει πεπερασμένο μόνον πλήθος διαφορετικών συνδυασμών. Αφού σχηματιστούν όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί, τα συστατικά του σύμπαντος επιστρέφουν «αναγκαστικά» κάποτε στην αρχική τους κατάσταση. Και αυτό συμβαίνει άπειρες φορές, εφόσον έχουμε στη διάθεσή μας άπειρο χρόνο…
Το θεώρημα φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι αντιφάσκει με το θεώρημα Η του Boltzmann, αν θεωρήσουμε ότι η σχέση του θεωρήματος dH/dt≤0 ισχύει σε κάθε χρονική στιγμή. Δεδομένου όμως ότι αυτό δεν είναι απαίτηση του θεωρήματος Η – δεν υφίσταται κανένα παράδοξο.(Το μέγεθος Η συνδέεται άμεσα με την εντροπία S του συστήματος, το μέγεθος που μετράει την αταξία του συστήματος)
Ένα σύστημα θα μπορούσε να επιστρέψει στην αρχική του κατάσταση - σύμφωνα με το θεώρημα Poincaré - χωρίς να παραβιάζεται ο 2ος νόμος της θερμοδυναμικής.
Μια πρόχειρη εκτίμηση δείχνει ότι η διάρκεια ενός κύκλου Poincaré είναι της τάξης του eN, όπου Ν είναι ο συνολικός αριθμός των μορίων του συστήματος. Έστω ότι N ~ 10 23, τότε η χρονική διάρκεια ενός κύκλου Poincaré είναι εξαιρετικά μεγάλη: 101023 sec ή 101023 ηλικίες σύμπαντος (θεωρούμε ότι η ηλικία του σύμπαντος είναι της τάξης ~ 10 10 έτη).
Αυτός είναι ο χρόνος που απαιτείται για να επιστρέψει το σύστημα στην αρχική του κατάσταση - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο νέος κύκλος που θα ακολουθήσει θα είναι πανομοιότυπος με τον προηγούμενο!
Είναι φανερό ότι οι χρόνοι αυτοί δεν έχουν σχέση με φυσική!
ΠΗΓΕΣ
1."Αναφορά στον Γκρέκο", Νίκος Καζατζάκης
2."Χαρούμενη Επιστήμη", Friedrich Nietzsche
3."Statistical Mechanics", Κerson Huang
"….o χρόνος, συλλογίστηκες είναι απεριόριστος˙ η ύλη είναι περιορισμένη˙ αναγκαστικά λοιπόν θα ’ρθει πάλι στιγμή που όλοι ετούτοι οι συνδυασμοί της ύλης θα ξαναγεννηθούν οι ίδιοι, οι απαράλλαχτοι. Ύστερα από χιλιάδες αιώνες ένας άνθρωπος σαν και μένα, εγώ ο ίδιος, θα σταθώ πάλι στο βράχο τούτον τον ίδιο και θα ξανάβρω την ίδια ιδέα. Κι όχι μονάχα μια φορά, αναρίθμητες φορές˙ καμιά λοιπόν ελπίδα το μελλούμενο να ’ναι καλύτερο, καμιά σωτηρία˙ πάντα οι ίδιοι, απαράλλαχτοι, θα στριφογυρίζουμε στον τροχό του χρόνου. Και τα πιο εφήμερα καταντούν έτσι αιώνια, κι η πιο ασήμαντη πράξη παίρνει ανυπολόγιστη πια σημασία....."
H έννοια του «αιώνιου γυρισμού» ή «αιώνιας επιστροφής» του Νίτσε εμφανίζεται για πρώτη φορά στον αφορισμό 341 της “Χαρούμενης Επιστήμης” ως ένα υποθετικό ερώτημα:
"Το πιο βαρύ βάρος
Κι αν μια μέρα ή μια νύχτα, ερχόταν ένας δαίμονας και γλιστρούσε μέσα στην υπέρτατη μοναξιά σου και σούλεγε: «Αυτή τη ζωή, όπως την έζησες και την ζεις ως τα τώρα, πρέπει να την ξαναρχίσεις από την αρχή, και να την ξαναρχίζεις αδιάκοπα˙ χωρίς τίποτα το καινούργιο˙ αντίθετα, μάλιστα! Ο παραμικρός πόνος, η παραμικρή ευχαρίστηση, η παραμικρή σκέψη, ο παραμικρός στεναγμός, όλα όσα ένιωσες στη ζωή σου θα ξαναρθούν, κάθε τι το άρρητα μεγάλο και το άρρητα μικρό που έχει μέσα της, όλα θα ξαναρθούν, και θα ξαναρθούν με την ίδια σειρά, με την ίδια ανελέητη διαδοχή.... κι αυτή η αράχνη θα ξαναρθεί, κι αυτό το σεληνόφωτο ανάμεσα στα δέντρα, κι αυτή η στιγμή, κι εγώ ο ίδιος! Η αιώνια κλεψύδρα της ζωής θα ξαναγυρίζει ακατάπαυστα, κι εσύ μαζί της, απειροελάχιστη σκόνη των σκονών!»... Δεν θάπεφτες κατάχαμα, δεν θάτριζες τα δόντια σου και δεν θα καταριώσουν αυτό το δαίμονα; Εκτός πια, αν έχεις ζήσει κάποια θαυμαστή στιγμή, οπότε θα του απαντούσες: «Είσαι θεός˙ ποτές μου δεν άκουσα τόσο θείο λόγο!»
 |
| Φρήντριχ Νίτσε 1844 - 1900 |
Ο Νίτσε αφιέρωσε αρκετά χρόνια μελετώντας την φυσική επιστήμη της εποχής του για να έχουν επιστημονικό υπόβαθρο οι φιλοσοφικές του ιδέες.
Η επιστημονική βάση του «αιώνιου γυρισμού» είναι ένα «αληθές» θεώρημα του Γάλλου μαθηματικού Henri Poincaré το «θεώρημα επανάληψης» σύμφωνα με το οποίο:
«Ένα σύστημα πεπερασμένης ενέργειας, περιορισμένο σε έναν πεπερασμένο όγκο, μετά από ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, επιστρέφει στην αρχική του κατάσταση».
 |
| Henri Poincaré 1854 -1912 |
Το θεώρημα φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι αντιφάσκει με το θεώρημα Η του Boltzmann, αν θεωρήσουμε ότι η σχέση του θεωρήματος dH/dt≤0 ισχύει σε κάθε χρονική στιγμή. Δεδομένου όμως ότι αυτό δεν είναι απαίτηση του θεωρήματος Η – δεν υφίσταται κανένα παράδοξο.(Το μέγεθος Η συνδέεται άμεσα με την εντροπία S του συστήματος, το μέγεθος που μετράει την αταξία του συστήματος)
Ένα σύστημα θα μπορούσε να επιστρέψει στην αρχική του κατάσταση - σύμφωνα με το θεώρημα Poincaré - χωρίς να παραβιάζεται ο 2ος νόμος της θερμοδυναμικής.
Μια πρόχειρη εκτίμηση δείχνει ότι η διάρκεια ενός κύκλου Poincaré είναι της τάξης του eN, όπου Ν είναι ο συνολικός αριθμός των μορίων του συστήματος. Έστω ότι N ~ 10 23, τότε η χρονική διάρκεια ενός κύκλου Poincaré είναι εξαιρετικά μεγάλη: 101023 sec ή 101023 ηλικίες σύμπαντος (θεωρούμε ότι η ηλικία του σύμπαντος είναι της τάξης ~ 10 10 έτη).
Αυτός είναι ο χρόνος που απαιτείται για να επιστρέψει το σύστημα στην αρχική του κατάσταση - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο νέος κύκλος που θα ακολουθήσει θα είναι πανομοιότυπος με τον προηγούμενο!
Είναι φανερό ότι οι χρόνοι αυτοί δεν έχουν σχέση με φυσική!
ΠΗΓΕΣ
1."Αναφορά στον Γκρέκο", Νίκος Καζατζάκης
2."Χαρούμενη Επιστήμη", Friedrich Nietzsche
3."Statistical Mechanics", Κerson Huang
....Τον Αύγουστο του 1881, στην Άνω Ενγκαντίν των Απεννίνων, «σ’ έξη χιλιάδες πόδια πάνω από τη θάλασσα και πολύ ψηλότερα απ’ όλα τ’ ανθρώπινα πράγματα», υψώθηκε η ιδέα της Αιώνιας Επιστροφής στο πνεύμα του Νίτσε. Στην αρχή, έμεινε κατάπληκτος, σάμπως να’ χε βρεθή μπροστά σε καμιά υπερφυσική εμφάνιση, είχε πιστέψει, ότι ένιωσε το πλησίασμα ενός θεού:
ΑπάντησηΔιαγραφή«Έχει κανείς, σ’ αυτό το τέλος του 19ου αιώνα, τη φωτεινή ιδέα αυτού που οι ποιητές, στις μεγάλες εποχές της ανθρωπότητας, ωνόμαζαν «έμπνευση»; Αν δεν το ξέρη κανείς, θα του πω τι είναι ο «εμπνευσμένος». Όσο λίγο κι αν έμεινε κανενός μέσα του και το ελαχιστώτερο μόριο δεισιδαιμονίας, πάλι δε θα μπορούσε, αλήθεια, να υπερασπιστεί τον εαυτό του από την ιδέα, ότι δεν είναι παρά η ενσάρκωση, το φερέφωνο, το μέντιουμ, υπερτάτων δυνάμεων. Σημάδι της έντονης συνείδησης, που νιώθει κανείς, είναι, ότι θυμάται, ως την πιο μικρή λεπτομέρεια, τις περιστάσεις του χρόνου και του τόπου, όπου συνέβηκε αυτό. Τις μέρες εκείνες, πήγαινα όχθη-όχθη στη λίμνη Σιλβαπλάνα, μέσα από το δάσος, πλάι σ’ έναν μεγάλο βράχο, που ορθωνόταν σαν πυραμίδα, όχι μακρυά από το Σούρλεϋ, σταμάτησα: εκεί ακριβώς μου ήρθε η ιδέα, κ’ η ιδέα αυτή θα είναι, στο εξής, ο τελευταίος λόγος του Ζαρατούστρα: θα ξανάρθω, μ’ αυτόν τον ήλιο, μ’ αυτή την γη, όχι για μια νέα ζωή ή για μια καλύτερη ζωή ή για μια ζωή όμοια με τούτη, αλλά γι’ αυτή την ίδια τη ζωή, ταυτόσημη μέσα στα πιο μεγάλα όπως και στα πιο μικρά πράγματα, και θα διδάξω, για μιάν ακόμη φορά, την Αιώνια Επιστροφή!»
Τι ήταν, στο βάθος, η Αιώνια Επιστροφή; Δεν ήταν ούτε ένα γεγονός παρατήρησης, μήτε το συμπέρασμα μιας αιτιολόγησης. Δεν ήταν καν μια υπόθεση, μια προκαταβολική ερμηνεία σειράς γεγονότων, κάτω από το ευεργέτημα της απογραφής. Ήταν ένα ποιητικό όραμα, μια αποκάλυψη, στην κυριολεξία του όρου. Αλλά μια αποκάλυψη δεν περνά από κανένα στάδιο πειραμάτων: τίθεται αφ’ εαυτής ή πέφτει στο κενό. Ο Νίτσε προσπάθησε, παρ’ όλ’ αυτά, ν’ αποδείξη τη δική του. Λέγεται, μάλιστα, ότι είχε σκεφτή να εγκατασταθεί, για κάμποσα χρόνια, σ’ ένα μεγάλο πανεπιστημιακό κέντρο, για να ασκηθεί στις Φυσικές Επιστήμες. Ύστερα, εγκατέλειψε το σκοπό του, καταλαβαίνοντας, χωρίς άλλο, το αδύνατο του εγχειρήματος ν’ αποδείξη το αναπόδεικτο. Έπρεπε, ωστόσο, επειδή του έλειπαν οι αποδείξεις, να δώση ένα ύφος αλήθειας στον χρησμό του, συνοδεύοντάς τον με μερικές φαινομενικά επιστημονικές θεωρήσεις. Ο Gustave Le Bon (“L’ Homme et les Societes”), που είχε την ιδέα της Αιώνιας Επιστροφής μερικά χρόνια πριν τον Νίτσε, τη στήριζε στην ατομική θεωρία. Το ίδιο κι ο Νίτσε, στην αρχή τουλάχιστον, είχε σκεφτή να στηριχτή στην ατομική θεωρία κι αυτός. τελικά σταμάτησε σε δυναμικές, αλλ’ όχι περισσότερο αποδεικτικές, θεωρήσεις. Η δύναμη έχει υποκαταστήσει το άτομο, κι ο Νίτσε, πότε μιλέι για μια μοναδική δύναμη, που εμψυχώνει το σύμπαν, και πότε για πολλαπλές δυνάμεις. Μα οι συνδυασμοί είναι πάντα περιωρισμένοι κ’ η διάρκεια, όσο κι αν παραταθεί, πρέπει, κάποτε εξαντλώντας τους συνδυασμούς αυτούς, να τελειώση. Γενικά λοιπόν, η διδασκαλία του Νίτσε, αναφορικά με την Αιώνια Επιστροφή, δεν έχει καμιάν επιστημονική αξία, παρά μόνο ποιητική, ίσαμε το σημείο που παραμένει καθαρά συμβολική, όταν εκφράζη, σε μοναδικής ομορφιάς εικόνες, την αιωνιότητα και την απόλυτη αξία του ατόμου. Αντίθετα, από τη στιγμή που θα προσπαθήση να κάμη τα ποιητικά σύμβολά του αντικειμενικές πραγματικότητες, να δείχνη, δηλαδή, πως πρέπει να παράγωνται οι υπεράνθρωποι και ποιες πρέπει να ’ναι οι ποιοτητές τους, ή να παρουσιάζη την Αιώνια Επιστροφή σαν μια υπόθεση κοσμική, επιστημονικά ελέγξιμη, το ενδιαφέρον του είναι αναγκαστικά περιωρισμένο. Κι ο ίδιος ο Νίτσε, άλλωστε, όπως είπαμε ήδη, αναγνώρισε το μάταιο του εγχειρήματός του, ώστε να μην επιμείνη περισσότερο σ’ αυτό.....
απόσπασμα από την εισαγωγή του «Έτσι μίλησεν ο Ζαρατούστρα», μετάφραση-εισαγωγή Άρης Δικταίος