"Σε κάποια στιγμή του χρόνου γεννήθηκε η συνείδηση της συνείδησης….

....και μέσα σε αυτή η νόηση των άχρονων ιδεών και χάρη σε αυτή την εξέλιξη γεννήθηκε η φιλοσοφία, η επιστήμη, οι καλές τέχνες, η κοινωνική ηθική και η δικαιοσύνη. Μπορεί αυτά τα άχρονα αγαθά να υπάρξουν μόνο για ένα διάστημα και ύστερα, χωρίς να αφήσουν ίχνος πίσω τους, να σβήσουν με τον ήλιο μας και τον γαλαξία μας. Πάντως, κάπου κάποτε υπήρξαν. Το άχρονο, η ιδέα ενανθρωπίστηκε. Συνδέθηκε με το εν χρόνω και χώρω και έγινε ιστορία. Τούτο το γεγονός, αυτό καθ’ αυτό, άσχετα από τη διάρκειά του, τη θνητότητά του, έχει αξία. Έχει αξία, ή έστω και περαστική, ή και στιγμιαία σύνδεση του άχρονου και του χρονικού. Αυτή η στιγμή είναι η στιγμή της Ιστορίας που έλαβε χώρα μέσα στο άπειρο...."

.…..Όπως έλεγε ο Πασκάλ: «Είμαι ένα καλάμι, αλλά ένα καλάμι στοχαζόμενο». Στο επίπεδο της ποσότητας, ξέρω πως δεν είμαι τίποτα. Στο επίπεδο της ποιότητας, είμαι κάτι. Κάτι που στο επίπεδο του χώρου και του χρόνου σου επιβάλλει την επίγνωση της ανυπαρξίας σου, αλλά στο επίπεδο της συνείδησης, σου επιβάλλει την επίγνωση της ύπαρξής του. Συνείδηση του εαυτού σου και του κόσμου που περικλείνει. Του κόσμου των ιδεών και των αισθημάτων που μόνο ως ποιότητα έχουν σημασία. Στον κόσμο αυτό, το στιγμιαίο και το αιώνιο είναι το ίδιο. Δεν έχει σημασία η διάρκειά τους. Είναι έξω από το χρόνο, όπως και έξω από το χώρο......

Αποτελεί απλώς μια ευτυχισμένη συγκυρία πως ορισμένες ιδέες και αισθήματα ζουν μερικούς αιώνες μέσα στο μικρόκοσμο της ιστορίας του ανθρώπου. Αποκτά από αυτή τη συγκυρία αξία ο χρόνος και ο χώρος, οι απειρότητες αυτές που καθαυτές δεν έχουν καμμιάν αξία. Από αυτή τη συγκυρία εισδύει το άξιο μέσα στο χρόνο και από χρόνος απλός γίνεται ιστορικός χρόνος, Ιστορία.
Έτσι, η συνείδησή μου γνωρίζει τρεις κόσμους: τον κόσμο της καθαρής ποιότητας, των αξιών, των ιδεών και των αισθημάτων. Συμμετέχει σε αυτόν με τη σκέψη και την αίσθηση. Γνωρίζει δηλαδή τον κόσμο που δεν έχει σχέση με τον χώρο και τον χρόνο, δυο άπειρα μεγέθη. Μέσα σε αυτά τα μεγέθη συνείδηση γνωρίζει ότι δεν είναι τίποτα. Αν ένας κόκκος άμμου είχε συνείδηση, θα είχε την ίδια συνείδηση με μένα. Εννοώ την ανυπαρξία του, το μηδέν. Είμαι ένα σημείο μέσα στο άπειρο του χρόνου και του χώρου. Γνωρίζει όμως και έναν τρίτο κόσμο. Είναι εκείνος όπου ξεκινώντας από το μηδέν ανεβαίνει και συμμετέχει στον κόσμο της ποιότητας κατά κάποιο μέτρο. Και εδώ υπάρχει μια άλλου είδους απειρότητα, η απειρότητα της ποιότητας, προς την οποία αιώνες κατατείνει η συνείδηση βάζοντας μέσα στο χώρο και τον χρόνο κάτι από την ποιότητα, κάτι που δεν φθάνει στο απόλυτο, αλλά πλησιάζοντάς το στέκεται σε κάτι άξιο αλλά σχετικό. Και αυτό το σχετικό, που συνδυάζει τα ασυνδύαστα, τα εντελώς διάφορα, που σημαίνει να προσδίδεις κάποια ποιότητα σε κάτι που την στερείται, κάποιαν αξία σε κάτι που δεν έχει καμιάν, αυτό είναι ο τρίτος κόσμος, ο κόσμος της Ιστορίας.
Και βρίσκομαι εκεί. Μπορεί μέσα στον χρόνο και τον χώρο να είμαι ένα ανάξιο μηδέν• ούτε ένας κόκκος άμμου. Ως κάτι που κλείνει στη συνείδησή του ιδέες και αισθήματα, είμαι κάτι. Κάτι σχετικά άξιο, κάτι που έχει ποιότητα, και ας είναι στιγμιαίο, φευγαλέο, γνωστό μόνο σ’ εμένα, μόνο ή σπίθα μιας συνείδησης.
Αν είχα μόνο συνείδηση της ανυπαρξίας μου μέσα στο άπειρο του χρόνου και του χώρου, δεν θα έγραφα αυτά τα Απομνημονεύματα. Την ψευδαίσθηση ότι είμαι κάτι μέσα σε αυτό το υλικά άπειρο την έχω από χρόνια αποβάλλει. Αλλά από χρόνια καλλιέργησα τη στροφή μου προς τον κόσμο των ιδεών και των αισθημάτων και πίστεψα στη σχετική ταύτιση μαζί τους. Από χρόνια κατάλαβα ότι αυτό το άϋλο, το άχρονο και άχωρο είναι η ουσία του κόσμου και πως μπορεί κάπως να την πλησιάσω με τη σκέψη και την αίσθησή μου, με τη συνείδησή μου. Αυτό το πλησίασμα ξέρω είναι σχετικό, σε άλλους λίγο, σε μερικούς χαρισματικούς, περισσότερο. Ξέρω ότι αυτό το πλησίασμα δίνει αξία και νόημα στη ζωή, πρώτα και κύρια στην εσωτερική ζωή της συνείδησης, αλλά και στην ιστορία του ανθρώπου, όσο μετέχει στην ουσία. Και γι’ αυτό γράφω και εργάζομαι. Ακόμα και αν κανείς δεν πρόκειται να με διαβάσει, τούτη τη στιγμή που τα γράφω αυτά τα λόγια και συνειδητοποιώ τη συνειδήσή μου, την αισθάνομαι σαν το μόνο ουσιαστικό, το μόνο που «είναι», ενώ το άπειρο δεν είναι τίποτε.
Tώρα ίσως καταλάβει ο αναγνώστης μου γιατί είμαι σεμνός. Όχι από αρετή αλλά από γνώση. Το γνώθι σαυτόν με κάνει σεμνό. Όχι γιατί δεν είμαι τίποτε μπρος στο άπειρο, αλλά για το πολύ λίγο που γεύομαι από την ουσία.
Ίσως να έχουν μερικοί την περιέργεια να πληροφορηθούν πως φαντάζομαι την πορεία μέσα στο χρόνο του ανθρώπου, των ανθρώπινων ομάδων, και της ανθρωπότητας. Στην πορεία αυτή παρουσιάζονται σε μια ορισμένη εποχή εξάρσεις και πτώσεις, λιγότερη επαφή τις άχρονες ιδέες και τις άχρονες αισθητικές μορφές. Υπάρχουν έτσι μέσα στο χρόνο περιοχές με ανεβοκατεβάσματα, χωρίς να υπάρχει πρόοδος. Είναι οι περιοχές του ηθικού και του καλού. Υπάρχουν όμως και περιοχές όπου, αντίθετα, σημειώνεται κλιμακωτή πρόοδος. Είναι η περιοχή όπου επικρατεί ο αριθμός, η διανοητική σκέψη, η επιστήμη. Στην περιοχή αυτή συντελείται ο αγώνας με τον οποίο ο άνθρωπος δαμάζει την ύλη, περιορίζοντας το στοιχείο του χρόνου και του χώρου, υποτάσσοντας την ύλη στον μαθηματικό λογισμό. Εδώ, μ’ αυτή τη μορφή των εξάρσεων που είναι ανεξάρτητες η μια από την άλλη, παίρνει η ζωή τη μορφή της συνεχούς ανόδου, του προοδευτικού πλησιάσματος στην ιδέα.
Έτσι είναι δυο οι τρόποι συμπεριφοράς της συνείδησης που ατενίζει τον άχρονο κόσμο των ιδεών. Όταν με τον λόγο της ιδέας ατενίζει μόνο τον κόσμο του χώρου και του χρόνου, τότε φθάνει στον μηδενισμό. Αποκτά συνείδηση ότι είναι ένα τίποτε μέσα στο άπειρο. Όταν όμως γυρίσει προς τον εαυτό του τον ίδιο, προς τον λόγο, στη συνείδησή του που θεωρεί λογικά και θεάται αισθητικά, τα΄τοε ο μηδενισμός του ξεπερνιέται.
Γι’ αυτό, κάθε άνθρωπος με ξύπνια συνείδηση ζει και τις δυο αυτές αντίθετες συμπεριφορές. Διασπάται, αν τοποθετηθεί σε μια μόνο πλευρά την αλήθεια. Πρέπει να συζήσει με τις δυο για να υπάρξει.
Αν στην πορεία του μέσα στο χρόνο και το χώρο, από τους οποίους δεν μπορεί να χειραφετηθεί, συγχρόνως αποκτάται ολοένα και καθαρότερη συνείδηση του άχρονου κόσμου των ιδεών, τότε γίνεται ιστορική, γίνεται δηλαδή ιστορικό γίγνεσθαι με νόημα και αξία. Μπορεί να άρχισε μαζί με την βιολογική ζωή και να συνεχισθεί ως ότου σβήσει το ηλιακό σύστημα.
Σε κάποια στιγμή του χρόνου γεννήθηκε η συνείδηση της συνείδησης, και μέσα σε αυτή η νόηση των άχρονων ιδεών και χάρη σε αυτή την εξέλιξη γεννήθηκε η φιλοσοφία, η επιστήμη, οι καλές τέχνες, η κοινωνική ηθική και η δικαιοσύνη. Μπορεί αυτά τα άχρονα αγαθά να υπάρξουν μόνο για ένα διάστημα και ύστερα, χωρίς να αφήσουν ίχνος πίσω τους, να σβήσουν με τον ήλιο μας και τον γαλαξία μας. Πάντως, κάπου κάποτε υπήρξαν. Το άχρονο, η ιδέα ενανθρωπίστηκε. Συνδέθηκε με το εν χρόνω και χώρω και έγινε ιστορία. Τούτο το γεγονός, αυτό καθ’ αυτό, άσχετα από τη διάρκειά του, τη θνητότητά του, έχει αξία. Έχει αξία, ή έστω και περαστική, ή και στιγμιαία σύνδεση του άχρονου και του χρονικού. Αυτή η στιγμή είναι η στιγμή της Ιστορίας που έλαβε χώρα μέσα στο άπειρο.
O προσωπικός μας θάνατος και ο θάνατος του πλανητικού μας συστήματος δεν θίγει κατά κανένα τρόπο το άχρονο. Το άξιο δεν είναι ζήτημα διάρκειας και ύπαρξης εν χρόνω και χώρω. Είναι ζήτημα ποιότητας. Χωρίς τη σύνδεση με το άχρονο, ο χρόνος είναι όπως ο χώρος, ένας τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το άπειρο που ταυτίζεται με το τίποτε. Όποια συνείδηση δεν κρατηθεί από αυτή τη σύνδεση με το άχρονο, όποιος κατά κάποιο μέτρο, που είναι διαφορετικό σε κάθε άτομο, αποκτήσει μόνο συνείδηση της απειρότητας του χώρου και του χρόνου, όποιος, επειδή η σύνδεση αυτή είναι μοιραία περιορισμένη χρονικά, εγκύψει μόνο στην απειρότητα αυτήν, τότε κατ’ ουσίαν εκμηδενίζεται. Έχει ταυτιστεί με το μηδέν. Και από τη σκοπιά του έχει δίκηο.
Είναι όμως αυτή η σκοπιά ορθή;
Αν κάποιος πει, δεν υπάρχει παρά ότι εν χώρω και χρόνω, δηλαδή η ύλη, ή ακόμα πει: δεν υπάρχει παρά η ύλη και οι νόμοι που την προσδιορίζουν, έχει κιόλας έλθει σε αντίθεση με τον εαυτό του, διότι διετύπωσε κρίσεις περί της ύλης και των νόμων της και οι κρίσεις αυτές δεν είναι ύλη αλλά πνεύμα. Είναι πέρα από χώρο και χρόνο.
Με άλλα λόγια, αν υπάρχουν μόνο αυτές οι κρίσεις που διαγιγνώσκουν την ύλη και όχι άλλλες, κολοβώνει αυθαίρετα την συνείδηση διότι το επιχειρεί με παρατηρήσεις εμπειρικές, που όμως ξεπερνούν την ίδια την εμπειρία και μάλιστα τη θεμελιώνουν, δημιουργούν τις προϋποθέσεις της γνώσης των, τις κατηγορίες του καθαρού λόγου.
Πιστεύω πως δεν οικοδομείται ένας κόσμος μέσα σε μια συνείδηση χωρίς το άχρονο και το ιδεατό. Άσχετα και αυτό από τον συναισθηματικό παράγοντα, που και αυτός μας δένει σε όλα τα αγαθά του πνεύματος, την επιστήμη, τη φιλοσοφία, την τέχνη, τη θρησκεία, τον έρωτα, δεν χτίζεται η συνείδηση και ο κόσμος που περικλείνει χωρίς το άχρονο, είτε είναι μαθηματική αλήθεια, είτε αισθητικό επίτευγμα.
Έτσι αντιλαμβάνομαι το ιστορικό γίγνεσθαι, με όσα μέσα διαθέτει η ανθρώπινη νόηση. Αν πέρα από την έλλογη νόηση η λεγόμενη «βίωση» της ύπαρξης ή έξω, ή υπέρ τον λόγο, μας δίνει, όπως η ποίηση, μια επέκεινα της ουσίας προσπέλαση, που γι’ αυτή θα μιλήσω παρακάτω.
Έτσι το ιστορικό γίγνεσθαι το βλέπω σαν μια παρένθεση ζωής μέσα στην ανυπαρξία. Μέσα σε αυτήν, μια παρένθεση στενότερη αποτελεί το γίγνεσθαι της οργανικής φύσης, με μια άλλη λέξη της ζωής, και μέσα σε αυτή εμπεριέχεται μια ακόμη στενότερη παρένθεση που αποτελεί την ιστορία του ανθρώπου. Αρχίζει εκεί όπου αρχίζει η συνείδηση και θα τελειώσει όταν αυτή βασιλέψει. Πέρα από αυτήν λέω σαν τον Πασκάλ: «Η σιωπή αυτών των απέραντων εκτάσεων με τρομάζει». Των εκτάσεων του χώρου και του χρόνου, χωρίς ζωή ή και με ζωή χωρίς συνείδηση. Αυτή την ακαριαία φωτεινή στιγμή μέσα στο άπειρο της συνειδητής ζωής, της ιστορίας, εγώ την καταφάσκω. Είναι κάτι άξιο. Κάτι περισσότερο• είναι η ενόραση του απόλυτου, του Αγαθού. Αυτό το νόημα έχει η ιστορία, η ζωή του ανθρώπου…..
Κωνσταντίνος Τσάτσος, «Λογοδοσία μιας ζωής», τόμος δεύτερος, ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ, Αθήνα 2000