Κλείνει σχεδόν ένας χρόνος απ’ όταν η εισβολή της πανδημίας του κορονοϊού ανέτρεψε ριζικά κάθε πτυχή της κοινωνικής, οικονομικής και ατομικής μας ζωής, την οποία οφείλουμε πλέον -και για άγνωστο χρονικό διάστημα- να διάγουμε κλεισμένοι στα σπίτια μας. Μια πρωτόγνωρη και άκρως καταστροφική κατάσταση «καραντίνας», που έχει επιβληθεί οριζόντια στο όνομα της προστασίας της δημόσιας υγείας.
Ενώ, όμως, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη ο αγώνας της ανθρωπότητας κατά της πανδημίας του κορονοϊού, μια δεύτερη επιδημία, όχι λιγότερο επιβλαβής, απειλεί την κοινωνική μας ζωή. Πρόκειται για την «επιδημία των ψευδών ειδήσεων» και της υπερπληροφόρησης σχετικά με τον κορονοϊό, που ίσως αποδειχτεί πολύ πιο ύπουλη και καταστροφική από την επιδημία του Covid-19.
«Infodemic»: η επιδημία της υπερ-πληροφόρησης
Για να περιγράψουν στην αγγλική γλώσσα την ατομική και συλλογική δυσφορία από τον μη ελέγξιμο και τελικά ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό των ειδήσεων σχετικά με τη διάδοση και τη θεραπεία της νόσου Covid-19, καταφεύγουν στον όρο «Infodemic», έναν νεολογισμό που προέκυψε από τον συνδυασμό των λέξεων πληροφορία (info-rmation) και επιδημία (epi-demic).
Ο πανδημικός «ιός» των ψευδών ειδήσεων
Ολο και πιο συχνά κορυφαίοι επιστήμονες εκφράζουν την έντονη δυσφορία τους για την άκριτη προβολή στο ευρύ κοινό -κυρίως μέσω του Διαδικτύου και κάποιων ΜΜΕ- εξόφθαλμα παραπλανητικών ειδήσεων σχετικά με την πραγματική μεταδοτικότητα και τη θνητότητα της νόσου Covid-19.
Μήπως τελικά, παραφράζοντας τον Μαρξ, θα έπρεπε να παραδεχτούμε ότι, στις σκοτεινές ημέρες της πανδημίας, «η παραπληροφόρηση είναι το όπιο των λαών» και συνεπώς ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν γίνει «οπιομανείς των fake news»;
H καθημερινή συσσώρευση στον νου μας ενός μεγάλου αριθμού πληροφοριών και ανεπαρκώς επιβεβαιωμένων ειδήσεων είναι αποδεδειγμένα εξαιρετικά επιβλαβής και ενίοτε καταστροφική για την υγεία μας.
Εδώ και πολλά χρόνια, αυτή η συνήθης πια κατάσταση νοητικής δυσφορίας περιγράφεται ως μία νέα ψυχοσωματική νόσος, «το σύνδρομο της υπερπληροφόρησης» (Information Fatigue Syndrome), που οφείλεται στον καθημερινό καταιγισμό του ανθρώπινου νου από αναρίθμητες, ετερογενείς και άρα ανεξέλεγκτες πληροφορίες. Ο όρος «σύνδρομο υπερπληροφόρησης» περιγράφει, λοιπόν, ικανοποιητικά την παθολογική κατάσταση που προκύπτει από την αδηφάγο ανάγκη μας για ενημέρωση, η οποία εκδηλώνεται ταυτοχρόνως με σειρά συμπτωμάτων σε πολλά συστήματα του οργανισμού.
Αν, μάλιστα, η αδηφάγος ανάγκη μας για ενημέρωση τροφοδοτείται από μια αστείρευτη μηχανή παραγωγής πληροφοριών, όπως είναι π.χ. το Διαδίκτυο, τότε η ακατάσχετη ροή πληροφοριών μπορεί να μας δημιουργεί μόνο αβεβαιότητα και υπερβολικό άγχος, λόγω της έλλειψης είτε επαρκούς χρόνου για την επεξεργασία τους είτε των αναγκαίων γνωστικών κριτηρίων για την αξιολόγησή τους (ή και των δύο).
Στις μέρες μας, η πρωτοφανής ευκολία πρόσβασης των ανθρώπων σε αναρίθμητες πηγές πληροφοριών και ενημέρωσης μετατρέπεται, παραδόξως, σε γενικευμένη παραπληροφόρηση και αφοπλιστική άγνοια εξ αιτίας της υπερπροσφοράς πληροφοριών.
Εξάλλου, όπως όλοι διαπιστώνουμε καθημερινά κατά την περίοδο της νέας πανδημίας, η δικαιολογημένη ανάγκη μας για έγκυρη και διαρκή ενημέρωση πολύ συχνά εγκυμονεί τον κίνδυνο της συστηματικής παραπληροφόρησης λόγω υπερπληροφόρησης: όχι δηλαδή από έλλειψη επαρκών πληροφοριών, αλλά από τον βομβαρδισμό μας ταυτοχρόνως από πλήθος ακριβών και ανακριβών «ειδήσεων».
Ο δυσμετάφραστος στα ελληνικά όρος περιγράφει την «επιδημία πληροφόρησης», η οποία τους τελευταίους εννέα μήνες προκαλεί σε όσους ή όσες «μολύνονται» σύγχυση και πανικό. Αρνητικά αισθήματα, που, ως γνωστόν, παραλύουν τη σκέψη και τη δράση των ανθρώπων απέναντι στην απειλητική εξάπλωση του κορονοϊού.
Σύγχυση και πανικός που ενισχύονται από τα, εν πολλοίς, ακατανόητα στατιστικά γραφήματα, τις εκλαϊκευτικές «εξηγήσεις» που τίποτα δεν εξηγούν, τις επιστημονικές αντιδικίες και τις διαφωνίες μεταξύ των ειδικών (ιολόγων, επιδημιολόγων) σχετικά με τη μεταδοτικότητα και τη θνητότητα της νόσου Covid-19 και για το ποια θα ήταν η καταλληλότερη στρατηγική για την αντιμετώπισή της.
Μια προβλέψιμη ίσως, αλλά αφόρητη κατάσταση αβεβαιότητας και διαρκούς ανασφάλειας, που το μόνο που πετυχαίνει είναι να αυξάνει τη δυσπιστία των πολιτών για την αξία της ιατρικής επιστήμης και των εκπροσώπων της στην αντιμετώπιση της πανδημίας.
Για την ήδη ορατή, αλλά εξαιρετικά επικίνδυνη, κοινωνική απαξίωση της ιατρικής δεν ευθύνεται βέβαια η ίδια, αλλά οι εκπρόσωποί της. Και πρωτίστως όσοι από αυτούς εκτίθενται δημόσια για μικροπολιτικά συμφέροντα, πιστεύοντας αφελώς ότι βρίσκονται στο απυρόβλητο επειδή η πλειονότητα των πολιτών δεν είναι σε θέση να κατανοεί και άρα να κρίνει τα όσα υποστηρίζουν για τη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης.
Αυτή η αλαζονική στάση ορισμένων «ειδικών» απέναντι στην κοινή γνώμη αδικεί κατάφωρα όχι τόσο τους ίδιους όσο την επιστήμη που εκπροσωπούν, η οποία αντλεί τη δύναμή της, όχι από τις αυθαίρετες βεβαιότητές της, αλλά από την επίγνωση των ορίων της.
Αξίζει να επισημάνουμε ότι η επιδημία ψευδών ειδήσεων σχετικά με την πανδημία του κορονοϊού δεν προκύπτει πάντα εσκεμμένα από κάποια αδιαφανή κέντρα εξουσίας, αλλά σχεδόν αυτομάτως από τη λειτουργία του Διαδικτύου και από το γεγονός ότι εκμεταλλεύεται την τεράστια επιρροή που ασκούν στην εποχή μας τα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία αναπαράγουν και προβάλλουν μηχανικά πλήθος αδιαφοροποίητων πληροφοριών σχετικά με τον κορονοϊό.
Ορισμένες απ’ αυτές τις πληροφορίες είναι επιστημονικά ακριβείς, άλλες -συνήθως οι περισσότερες- εντελώς αυθαίρετες. Με συνέπεια, οι χρήστες του Διαδικτύου να μην είναι σε θέση να αποφασίσουν ποιες απ’ όλες αυτές τις πληροφορίες θα πρέπει να απορρίψουν και ποιες να κρατήσουν, προωθώντας τες ενδεχομένως σε άλλους χρήστες.
Αναλύοντας τα καταγεγραμμένα δεδομένα «ψευδών ειδήσεων» (fake news), που είχαν αναρτηθεί στο Twitter από το 2006 έως το 2017, εκτενής έρευνα του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (Massachusetts Institute of Technology - MIT) επιβεβαίωσε αυτό που όλοι υποψιαζόμαστε ή φοβόμαστε: οι ψευδείς ειδήσεις διαχέονται πολύ ευρύτερα (τοπικά), διαδίδονται πολύ ταχύτερα (χρονικά) και επηρεάζουν πολύ βαθύτερα τη σκέψη και τη συμπεριφορά των χρηστών του Διαδικτύου απ’ ό,τι οι αληθείς ειδήσεις.
Αν αυτό ισχύει, τότε η διάδοση επισφαλών ή και ψευδών ειδήσεων μεταξύ χρηστών του Διαδικτύου θυμίζει όντως τη διάδοση των ιών μεταξύ οργανισμών και επομένως η αναλογία της «επιδημίας» των ψευδών ειδήσεων με την επιδημία του κορονοϊού δεν είναι εντελώς αυθαίρετη.
Κατά το παρελθόν, ανάλογες -αλλά πολύ πιο αφελείς- πρακτικές συστηματικής παραπληροφόρησης μεγάλων στρωμάτων ενός πληθυσμού υιοθετούνταν κυρίως από θρησκευτικές οργανώσεις και από ολοκληρωτικά πολιτικά συστήματα που επένδυαν στην προπαγάνδα ως κυρίαρχο μέσο διαχείρισης των ανθρώπων.
Σήμερα, εντούτοις, πλήθος από παραπλανητικές ειδήσεις ανθούν, πολλαπλασιάζονται και κυρίως διαδίδονται ανεξέλεγκτα μέσα από τα αναρίθμητα «κοινωνικά δίκτυα» που συγκροτούνται αυθόρμητα στο Διαδίκτυο. Εκεί, οι εντελώς αυθαίρετες ψευδοεπιστημονικές ή και αντιεπιστημονικές «ειδήσεις» μπορούν να επηρεάζουν δραστικά όχι μόνο τον τρόπο σκέψης αλλά και τη ζωή των ανυποψίαστων και επιστημονικά ανενημέρωτων πολιτών.
Οι οποίοι έχουν την ψευδαίσθηση ότι είναι σε θέση να διακρίνουν το αληθές από το ψευδές, το επιστημονικά εφικτό από το ευκταίο και επομένως ότι μπορούν να αποφασίζουν ελεύθερα και απροκατάληπτα για το ποιες από όλες αυτές τις ειδήσεις να πιστέψουν.
Εντούτοις, παραβλέπουν ή, ακόμη χειρότερα, δεν υποψιάζονται καν ότι πολλές από τις καταστροφικές ειδήσεις που διαβάζουν και τις τρομοκρατικές εικόνες που βλέπουν «με τα μάτια τους» στην τηλεόραση ή στην οθόνη του υπολογιστή είναι επιτήδεια κατασκευασμένες ώστε αφενός να εκμεταλλεύονται τις γνωσιακές αδυναμίες και, αφετέρου, να ικανοποιούν τις υποσυνείδητες τρομολαγνικές έξεις των θεατών τους με σκοπό να τους παραπλανήσουν.
Η δόλια τέχνη της κατασκευής τέτοιων ψευδοεπιστημονικών ειδήσεων και εικόνων έχει στις μέρες μας αναβαθμιστεί σε «υψηλή τέχνη» διαχείρισης των μαζών, η οποία καταφεύγοντας επιλεκτικά σε ορισμένα επιστημονικά δεδομένα καταφέρνει να επιβάλλει ως αναπόφευκτες ορισμένες μόνο προεπιλεγμένες «λύσεις».
Τους τελευταίους μήνες, για παράδειγμα, η διάδοση στο ευρύ κοινό ανεπιβεβαίωτων ή και παραπλανητικών ειδήσεων σχετικά με τα «σκοτεινά» αίτια και τη μοιραία «καταστροφική» πορεία της νέας πανδημίας αφενός προϋποθέτει την επιστημονική άγνοια των θεατών και αφετέρου εκμεταλλεύεται συστηματικά τους φοβικούς ψυχολογικούς αυτοματισμούς και τις προκαταλήψεις του ανθρώπινου νου απέναντι σε μια σοβαρή απειλή, όπως είναι η πανδημία του Covid-19.
Εξάλλου, κάθε άλλο παρά αθώα είναι η χρήση επιθέτων όπως «ανθρωποκτόνος», «απειλητικός», «επικίνδυνος», «φονικός», «καταστροφικός», που κατά κανόνα συνοδεύουν τη λέξη «κορονοϊός», δηλαδή επίθετα αγχογενή και αγχογόνα που, ενώ δεν συμβάλλουν στο ελάχιστο στην αύξηση των γνώσεών μας σχετικά με την πραγματική δράση του νέου ιού, καταφέρνουν τελικά να δημιουργούν ένα ψυχοβόρο κλίμα απροσδιόριστης απειλής και επισφάλειας.
Κι αν το ζήτημα ήταν υποκειμενικό και αφορούσε μόνο κάποια ευκολόπιστα ή τραγικά αφελή άτομα, δεν θα υπήρχε κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα. Δυστυχώς, όμως, όπως είδαμε αναλυτικά σε προηγούμενα άρθρα μας, η συσσώρευση επιστημονικά ατεκμηρίωτων πληροφοριών και ανεπιβεβαίωτων σεναρίων για την πορεία της πανδημίας επηρεάζει αποφασιστικά τις κεντρικές επιλογές των κυβερνήσεων και συνεπώς την καθημερινή ζωή των ανθρώπων.
Και, το χειρότερο, τέτοιες ανεπαρκώς τεκμηριωμένες κοινωνικές πρακτικές ενδέχεται, στο άμεσο μέλλον, να απειλήσουν σοβαρά την ελευθερία της επιστημονικής έρευνας, δηλαδή την ελευθερία της ανθρώπινης σκέψης.
Γεγονός που αναδεικνύει την αποφασιστική σημασία που έχει σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς η έγκυρη και έγκαιρη επιστημονική ενημέρωση των πολιτών, ώστε να είναι ικανοί να κρίνουν οι ίδιοι τη σκοπιμότητα και κυρίως τις πρακτικές συνέπειες που έχουν για την ατομική και κοινωνική τους ζωή οι ατεκμηρίωτες βιοπολιτικές που τους επιβάλλονται.
Υπό αυτήν την έννοια, η παράλληλη επιδημία διάδοσης ψευδοεπιστημονικών «ειδήσεων» αποτελεί ίσως πολύ σοβαρότερη απειλή για την επιβίωση των ανθρώπων, ως ανθρώπων, από την επιδημία του κορονοϊού, δεδομένου ότι, κατά την περίοδο της πανδημίας, τίθενται πλέον ανοιχτά υπό αίρεση βασικές αξίες της δημοκρατίας και της ελευθερίας στο όνομα της διασφάλισης της δημόσιας υγείας από την ιογενή απειλή.
Για αυτά τα φαινομενικά «επουσιώδη» θέματα της αυτονομίας και της ελευθερίας της επιστημονικής σκέψης από την πολιτική και των σφοδρότατων αντιπαραθέσεων μεταξύ των ειδικών για το ποια είναι τα καταλληλότερα κριτήρια αποτίμησης του επιστημονικά «ορθού» και του «λάθους» στην αντιμετώπιση της πανδημίας, θα μιλήσουμε εκτενέστερα στα επόμενα άρθρα μας. Με τη βοήθεια εκλεκτών Ελλήνων διανοητών, θα επιχειρήσουμε να διαφωτίσουμε τη σημασία των πρωτόγνωρων επιστημονικών και πολιτικών πρακτικών, που σχεδόν καθολικά υιοθετούνται λόγω... κορονοϊού.
Σπύρος Μανουσέλης - https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/270608_i-covid-19-os-pandimia-pliroforiakis-syghysis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου