Η μεγάλη διαμάχη

 ΔΙΟΝΥΣΗΣ Π. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ*

Η αντίληψη που έχουμε σήμερα για το μέγεθος του Σύμπαντος και τον αριθμό των γαλαξιών που περιλαμβάνει είναι στην πραγματικότητα κάτι που ανακαλύψαμε σχετικά πρόσφατα, πριν από μόλις 100 χρόνια. Την εποχή εκείνη θεωρούσαμε ότι τα πάντα που βλέπαμε στον ουρανό περιλαμβάνονταν στο εσωτερικό του Γαλαξία μας, ενώ, αντίθετα, μια άλλη θεωρία υποστήριζε ότι ο Γαλαξίας μας, που δίνει την εντύπωση ενός φωτισμένου ποταμού πάνω στον νυχτερινό ουρανό, ήταν ένας μόνο από τους κόσμους-νησιά που ήταν διάσπαρτα στο Σύμπαν. Η ιστορία μας ξεκίνησε ως εξής:

Το 1917 ο Αμερικανός αστρονόμος Χάρλοου Σάπλεϊ (1885-1972), χρησιμοποιώντας το τηλεσκόπιο των 100 ιντσών του αστεροσκοπείου του όρους Γουίλσον στην Καλιφόρνια, άρχισε να παρατηρεί 69 από τα τότε γνωστά σφαιρωτά σμήνη και το πρώτο πράγμα που τον εντυπωσίασε ήταν το ότι, περιέργως πως, τα σμήνη αυτά δεν φαίνονταν ομοιόμορφα διασκορπισμένα στον ουρανό. Τα περισσότερα τα έβρισκε στον καλοκαιρινό ουρανό και προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, ενώ το 1/3 περίπου απ’ αυτά ήταν μαζεμένο γύρω από τον αστερισμό του Τοξότη.

Με βάση τις παρατηρήσεις του αυτές ο Σάπλεϊ έκανε την εξής ανακοίνωση: «Τα σφαιρωτά σμήνη αντιπροσωπεύουν κατά κάποιο τρόπο τον σκελετό του σώματος του γαλαξιακού συστήματος, η δε χωροταξική διάταξή τους δείχνει ότι το κέντρο του Γαλαξία μας βρίσκεται προς την κατεύθυνση του αστερισμού του Τοξότη, διότι προς τα εκεί βρίσκεται και το κέντρο του συστήματος των σφαιρωτών σμηνών». Εάν παραδεχτούμε την άποψη ότι η πλειονότητα των σμηνών αυτών είναι συγκεντρωμένη γύρω από το κέντρο του Γαλαξία μας, τότε υπολογίζοντας τις αποστάσεις τους από εμάς μπορούμε να υπολογίσουμε και την απόστασή μας από το γαλαξιακό κέντρο με βάση μια μέθοδο υπολογισμού των αποστάσεων που είχε ανακαλύψει το 1912 η αστρονόμος Ενριέτα Λίβιτ (1868-1921), η οποία ήταν συνεργάτις του Σάπλεϊ στο αστεροσκοπείο του Χάρβαρντ.

Ετσι, γύρω στο 1920 είχε γίνει πια αντιληπτό ότι ο Ηλιος δεν βρισκόταν στο κέντρο του Γαλαξία, αλλά ταξίδευε κι αυτός στο Διάστημα μαζί με τα δισεκατομμύρια άλλα άστρα που σχηματίζουν την αστρική μας πολιτεία. Από καιρό, επίσης, ορισμένες τηλεσκοπικές παρατηρήσεις είχαν αποκαλύψει μια ξεχωριστή σπειροειδή μορφή σε ορισμένους νεφελοειδείς, που οδηγούσαν στο συμπέρασμα πως οι νεφελοειδείς αυτοί ίσως να ήταν στην πραγματικότητα μεμονωμένα και ξεχωριστά κοσμικά νησιά, απόμακρες δηλαδή αστρικές πολιτείες, κι όχι κάποια νεφελώματα αερίων και σκόνης. Αλλοι πάλι έλεγαν: «Αδύνατον, το Σύμπαν δεν μπορεί να είναι τόσο πελώριο». 

Τις δύο διαφορετικές αυτές απόψεις κλήθηκαν να παρουσιάσουν και να υποστηρίξουν μπροστά σ’ ένα ευρύτερο κοινό ο Χάρλοου Σάπλεϊ και ο Χέμπερ Κέρτις (1872-1942). Η μεγάλη αυτή διαμάχη ιδεών, που έκτοτε έμεινε γνωστή στην ιστορία της Αστρονομίας ως το «Μεγάλο Ντιμπέιτ», οργανώθηκε στις 26 Απριλίου του 1920 στο Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν της Ουάσιγκτον από την Αμερικανική Εθνική Ακαδημία Επιστημών. Ο Σάπλεϊ υποστήριζε την ύπαρξη ενός τεράστιου Γαλαξία που περιλάμβανε στο εσωτερικό του ακόμη και τους «νεφελοειδείς», ενώ ο Κέρτις υποστήριζε ότι είχαμε να κάνουμε με έναν σχετικά μικρό Γαλαξία κι ότι οι «νεφελοειδείς» ήταν παρόμοια αστρικά νησιά πέρα και μακριά από τον δικό μας. Οπως συμβαίνει συνήθως σε τέτοιες περιστάσεις, και οι δύο επιστήμονες είχαν και δίκιο και άδικο. Γιατί σύντομα αποκαλύφθηκε ότι και ο Γαλαξίας μας είναι πραγματικά τεραστίων διαστάσεων αλλά και ότι το Σύμπαν είναι ακόμη πιο τεράστιο, περιλαμβάνοντας μέσα του δισεκατομμύρια γαλαξίες σαν τον δικό μας. 

Κι έτσι, στις 6 Οκτωβρίου 1923, με τη ραγδαία εξέλιξη της φωτογραφικής τέχνης και με τη βοήθεια του τεράστιου για την εποχή εκείνη τηλεσκοπίου με κάτοπτρο διαμέτρου 2,5 μέτρων, στο όρος Γουίλσον στην Καλιφόρνια, ο αστρονόμος Εντγουιν Χαμπλ (1889-1953) κατόρθωσε να φωτογραφίσει μεμονωμένα άστρα στον νεφελοειδή της Ανδρομέδας, επιβεβαιώνοντας έτσι την άποψη ότι επρόκειτο για έναν απόμακρο αστρικό κόσμο, έναν άλλο, διαφορετικό γαλαξία. Τον Φεβρουάριο του 1924 ο Χαμπλ ανακοίνωσε την ανακάλυψή του στον Σάπλεϊ μ’ ένα σύντομο σημείωμα, ενώ λίγο αργότερα, στο Συνέδριο της Αμερικανικής Ενωσης για την Προώθηση της Επιστήμης, έγινε και η πρώτη επίσημη γνωστοποίηση της ανακάλυψης. 

Την Πρωτοχρονιά του 1925, στο Συνέδριο της Αμερικανικής Αστρονομικής Εταιρείας, ο Χαμπλ έδωσε τις λεπτομέρειες των παρατηρήσεών του, πως ο νεφελοειδής της Ανδρομέδας ήταν στην πραγματικότητα μια τεράστια πολιτεία δισεκατομμυρίων άστρων έξω και πέρα από τον δικό μας Γαλαξία. Οπότε αποδείχθηκε ότι και οι υπόλοιποι νεφελοειδείς είναι πέρα και μακριά από τον δικό μας Γαλαξία, αυτόνομοι και απόμακροι γαλαξίες σαν τον δικό μας. Ετσι, η ανακάλυψη του Χαμπλ μάς αποκάλυψε μέσα σε μια νύχτα ότι το Σύμπαν ήταν πολύ πιο τεράστιο απ’ ό,τι μπορούσαμε να φανταστούμε μέχρι τότε.

* Ο κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.

https://www.kathimerini.gr/culture/561326398/i-megali-diamachi/?fbclid=IwAR0j5gtjV8qVp7G0JHfqX37NGsTRxHCrBWGslRa8sOT-cchY59DIlwF0l2I